67 Canolfan Gelfyddydau’r Chapter

Hanes

Ym 1854, nododd y Cyngor Bwrdeistref ‘lain o dir y bwriedid ei chymryd ar gyfer marchnad wartheg a gynigiwyd ym Maes y Tyrpeg ger Heol y Bont-faen’ (Archifau Morgannwg, cyf: BC/S/X/109). Adneuwyd cynlluniau ym 1857 (Archifau Morgannwg, cyf: Q/D/P/171) ac, erbyn map 1886 yr AO (a arolygwyd rhwng 1875 a 1881), gellir gweld yr adeilad yn meddiannu safle mawr wedi’i ffinio gan Heol y Bont-faen i’r de, Heol Llandaf i’r dwyrain, Market Road i’r gorllewin a Carmarthen Street i’r gogledd (gweler map 1900 yr AO).

 

Ar ôl cau’r farchnad (ond gan gadw ei lladd-dai i’r gogledd), agorodd Ysgol Uwchradd Ddinesig Treganna ar y safle ym 1907, gydag 85 o ddisgyblion. Y prifathro a’r brifathrawes gyntaf oedd Walter Brockington ac Elizabeth Abbott. Dechreuodd yntau ar £300 y flwyddyn gan godi i £400, a hithau ar £200 gan godi i £250.

 

Gwrthododd y Bwrdd Addysg ariannu’r ysgol nes ychwanegu bloc labordai a chelf ym 1909, yn ôl dyluniadau gan y Penseiri James & Morgan.¹

 

Ailenwyd yr adeilad yn Ysgol Uwchradd Treganna ym 1933.

 

Ym 1941 cafodd ei tharo gan fom a ddinistriodd rannau o’r ysgol (gan gynnwys llawer o’r to), yr organ newydd ei gosod, a rhai o gofnodion yr ysgol. Gellir gweld maint y difrod yn yr awyrlun o tua 1950. Ni chafodd yr ysgol ei hadfer yn llwyr tan fis Medi 1951.

 

Mae cyn-ddisgyblion yn cynnwys John Toshack, rheolwr tîm pêl-droed Cymru rhwng 2004 a 2010 a, chyn hynny, Real Madrid.

 

Symudodd yr ysgol i safle newydd ym 1962.

 

Agorodd yr adeiladau i’r cyhoedd ar ffurf Canolfan Gelfyddydau Chapter ym 1971, dair blynedd ar ôl i artistiaid lleol ddychmygu canolfan gelfyddydau i Gymru am y tro cyntaf. Roedd yr ymdrech codi arian i sefydlu’r ganolfan yn cynnwys cyngerdd 12 awr yng Ngerddi Sophia lle’r oedd y bandiau yn cynnwys Pink Floyd a Black Sabbath. Trowyd rhai o’r ystafelloedd dosbarth yn oriel, a daeth neuadd yr ysgol yn theatr.

 

Yn fuan iawn daeth y ganolfan yn gartref i ystod eang o artistiaid a chrefftwyr, gan gynnwys arlunwyr, crochenwyr a gwneuthurwyr offerynnau cerdd, tra bod grwpiau amatur a phroffesiynol yn defnyddio’r adeilad fel eu canolfan. Fe wnaeth Cymdeithas Cine Caerdydd droi hen ystafell gotiau’r merched yn sinema fach.

 

Mae cael arddangos eu gwaith yn Chapter wedi helpu llawer o artistiaid yn eu gyrfaoedd cynnar, fel y cerddor John Cale a’r cyfarwyddwyr ffilmiau Justin Kerrigan a Chris Monger.

 

Enillodd gwaith adlunio’r adeilad ar gost o £2.24 miliwn gan Ash Sakula Architects Wobr RIBA Cymru yn 2010.²

 

Mae Chapter yn parhau i gynnal cynyrchiadau theatr, ffilm, dawns, celf ac animeiddio. Mae’n cyflwyno mwy na 1,000 o ddigwyddiadau bob blwyddyn, gan ddenu mwy na 800,000 o ymwelwyr y flwyddyn.³

 

¹ Evening Express, 23 Mehefin 1909.

² Chapman, T. (2010) Pensaernïaeth 10: Adeiladau’r Flwyddyn RIBA.

Disgrifiad

Adeilad brics coch mawr gyda thriniaethau carreg nadd, yn meddiannu safle yng nghanol Treganna.

 

Mae prif wedd yr adeilad yn wynebu’r gorllewin i Stryd y Farchnad. Mae’n cynnwys pilastrau brics, gwaith wedi’i fesur i’r llin-gyrsiau a phennau’r ffenestri, hanner colofnau carreg i’r ffenestri teiran, cornis carreg â deintellion ac esgytsiynau brics addurnedig. Fodd bynnag, collwyd y to ar oleddf a’r talcennau cysylltiedig yma (ac mewn mannau eraill) o ganlyniad i fomio yn ystod yr Ail Ryfel Byd (gweler yr awyrlun o tua 1950) ac ni chawsant eu hadfer erioed yn ystod yr ‘adferiad’ dilynol, a barhaodd i’r cyfnod wedi’r rhyfel.

 

Mae prif fynedfa’r adeilad bellach o Market Place.

 

Mae’r ffenestri’n gymysg, gyda phren, metel ac uPVC i’w gweld. Mae toeau ar oleddf sydd wedi goroesi i gyd wedi’u gorchuddio â llechi gyda theils crib terracotta â chaeadau rhôl.

Rheswm

Er ei fod yn adeilad o waith adeiladu graddol gyda nifer o newidiadau gan gynnwys colli rhan o’i do ar oleddf, mae’r adeilad mawr hwn yn cynnig llawer o Werth Esthetig a Hanesyddol.

 

Yn gyntaf yn ysgol am 55 mlynedd, mae’r ganolfan gelfyddydau hon wedi chwarae rhan hanfodol yn natblygiad artistig Caerdydd ers dechrau’r 1970au ac yn ganolfan Ewropeaidd bwysig ar gyfer y celfyddydau. Mae ei werth cymunedol yn uchel iawn.

Cyfeirnodau

Archifau Morgannwg

 

BC/S/X/69

Cynllun ar Adnau Gwella Caerdydd o strydoedd a thir ar gyfer marchnad wartheg

1854

 

Q/D/P/171

Marchnad Wartheg Treganna ac ati

1857

 

DLAH/15/39-40

Cynllun Gwella Caerdydd

1854

 

BC/S/X/109

Cynllun Gwella Caerdydd

1854

 

D808/5/9

Cynllun o Ysgol Uwchradd Treganna

1938

 

D808/38/2

Papurau sy’n ymwneud ag atgyweirio Ysgol Fechgyn Treganna

1941-1962

 

 

D808/22/1

Ffotograffau o addasu adeilad yr ysgol

1978

 

D1607/4/1

Cais am gymorth grant i Gyngor Celfyddydau Cymru

1983

Delweddau ychwanego

 

Postiwyd ar Mawrth 11, 2024.