52 Clwb Rhyddfrydol Treganna

Hanes

Plaid Ryddfrydol Cymru oedd yr adran o’r Blaid Ryddfrydol oedd yn gweithredu yng Nghymru. O’r 1860au hyd at y Rhyfel Byd Cyntaf, datblygodd perthynas agos rhwng materion penodol oedd yn berthnasol i wleidyddiaeth Cymru a’r Blaid Ryddfrydol. Roedd y rhain yn cynnwys diwygio tir, dirwest, ehangu a diwygio addysg elfennol ac, yn fwyaf amlwg, ddatgysylltu Eglwys Loegr yng Nghymru.

Crëwyd clybiau gweithwyr am y tro cyntaf yn y 19eg ganrif mewn ardaloedd diwydiannol, gan roi fframwaith i aelodau gymryd rhan mewn ystod o weithgareddau gwleidyddol, addysgol neu hamdden. Roeddent yn cael eu rhedeg fel cydweithfeydd, gan eu haelodau drwy bwyllgor.

Mae’n ymddangos yn glir o’r troslun map bod adeilad y clwb yn tarddu o bâr o filâu Fictoraidd (a adeiladwyd ar ôl 1846), fel y dangosir ar fap 1880 yr AO (arolygwyd ym 1877), gyda’r ffenestri bae presennol i’w gweld o flaen y ddau eiddo ar wahân. Cyrchwyd y fila orllewinol trwy ddrws ffrynt, lle gwelir ffenestr heddiw. Efallai bod y fila ddwyreiniol yn cael ei chyrchu trwy ddrws ochr, gan fod y pâr yn cael eu hongli o fewn y safle ehangach. Mae’r ddwy’n cael eu dangos gydag estyniadau perpendicwlar i’r cefn. Mae gan y fila orllewinol dŷ gwydr ychwanegol, gyda llain gardd gulach a thŷ allan (stabl/cerbyty efallai) yn erbyn ffin y cefn. Mae gan y fila ddwyreiniol ail adeiledd yn erbyn ei hestyniad cefn, wedi’i gynnwys o fewn yr ardd ehangach. Mae’r swyddogaeth eto yn aneglur, ond mae’n debyg mai stabl/cerbyty oedd hwn, gyda llwybr mynediad hir a oedd yn ymestyn hyd yr ardd gefn.

Agorwyd Clwb a Sefydliad Rhyddfrydol Treganna ddydd Mercher 29 Awst 1900.

Ar y diwrnod canlynol, disgrifiwyd y safle gan y South Wales Daily News fel a ganlyn:

‘… wedi’i ffitio’n rhagorol at ddibenion clwb, ac yn cynnwys neuadd ddarlithio helaeth, ystafell far, ystafell ysmygu, ystafell ddarllen, ac ystafell bwyllgor, y mae pob un ohonynt wedi’i dodrefnu’n rhagorol.’

Cynigiwyd newidiadau ym 1904 a 1911, yn ôl dyluniadau’r pensaer J.H. James. Efallai bod cam olaf y gwaith yn cynnwys ystafell snwcer newydd, fel y nodwyd gan Brian Lee ac a ddangosir o fewn ‘The illustrated history of Cardiff’s pubs’.Efallai y byddai adolygu’r dogfennau sydd gan Archif Morgannwg yn gwneud hyn yn glir.

Erbyn 1915 (gweler map yr AO a gyhoeddwyd ym 1920), dangosir bod y lle rhwng yr estyniadau cefn wedi’u mewnlenwi’n sylweddol. Mae estyniad cefn hir arall i’r gorllewin ac mae’r ddau gerbyty wedi’u colli.

Dangosir datblygiad tameidiog pellach i’r cefn ar fap 1954 yr AO (arolygwyd ym 1953), gan gynnwys estyniad cul i ochr fwyaf dwyreiniol yr adeilad.

Erbyn map 1975 yr AO, mae ffurf gynllun yr adeilad yn debyg iawn i’r hyn a welir heddiw – yn llenwi llawer o’r safle.

Disgrifiad

Wedi’i chodi uwchben lefel y stryd y tu ôl i deras uchel (a fu unwaith yn ardd), mae gan wedd flaen Clwb Rhyddfrydol Treganna olwg pâr o filâu Fictoraidd ar led-wahân. Mae’r tu blaen cymesur â 4 bae yn cynnwys baeau unllawr ffasedog gyda ffenestri dalennog pennau sgwâr a thoeau llechi ar oleddf. Mae ffenestri dalennog pennau cylchrannol wrth ymyl y llawr gwaelod, gydag architrafau a meini bwa anferth wedi’u britho â gorffeniad stwco. Mae 4 ffenestr ddalennog i’r llawr cyntaf, gyda phob un â phennau cylchrannol a manylion meini bwa tebyg. Mae’r cyfan wedi’i rendro a’i baentio, gyda llinellau cerrig nadd rhychog. Bondo bargodol â bracedi, gyda tho talcen slip teils.

Mae estyniad deulawr isel o’r 20fed ganrif yn llenwi’r bwlch rhwng adeilad y clwb a’r teras cyfagos. Wedi’i adeiladu o frics coch gyda ffenestri adeiniog mawr a drws mynediad canolog. Mae ganddo do llechi hir ar oleddf o’r blaen i’r cefn, gyda ffenestr ddormer fawr a theils crib addurnol.

Mae estyniadau cefn perpendicwlar gwreiddiol yn dal i fodoli, gyda mewnlenwi diweddarach i’r canol. Mae gan bob un doeau llechi ar oleddf. Mae gan y wedd orllewinol weladwy (sy’n wynebu  Alexander Road) ffenestri uPVC modern.

Mae estyniad cefn deulawr mawr â tho gwastad o ganol y ganrif yn llenwi’r rhan fwyaf o weddill y safle.

Rheswm

Yn Glwb Gweithwyr Rhyddfrydol ers mis Awst 1900, mae tua 122 o flynyddoedd o wasanaeth i’w aelodau yn rhoi cryn Werth Cymunedol iddo.

Mae hefyd ddiddordeb Esthetig, Hanesyddol a Thystiolaethol wedi’i ymgorffori yn yr adeilad, fel clwb ac fel pâr cynnar o filâu Fictoraidd a ddechreuodd gyda cham cyntaf y gwaith datblygu’r rhan ddeheuol hon o Heol Ddwyreiniol y Bont-faen.

Cyfeirnodau

Archifau Morgannwg

 

BC/S/1/15745

Newidiadau ac Ychwanegiadau i Glwb Rhyddfrydol, Clwb Rhyddfrydol Treganna, Heol y Bont-faen

1904 – Pensaer: J H James – Datblygwr: Ymddiriedolwyr Clwb Rhyddfrydol Treganna

1 cynllun, gan gynnwys gweddluniau

BC/S/1/18038

Ychwanegiadau at Sefydliad, Sefydliad Rhyddfrydol Treganna, Heol y Bont-faen

1911 – Pensaer: J H James – Datblygwr: Pwyllgor Sefydliad Rhyddfrydol Treganna

1 cynllun, dim gweddluniau

Delweddau ychwanego

Postiwyd ar Mawrth 11, 2024.