51 Royal Exchange (gynt)

Hanes

Mae’r Royal Exchange yn meddiannu safle hen dafarn o’r enw The Barley Mow.

Ar adeg arolwg y map degwm ym 1846, cofnodwyd safle’r Royal Exchange fel bythynnod a gerddi yn eiddo i Gabidwl Llandaf. Gellir gweld y safle hirfain gydag adeiladau i’r gornel ogledd-ddwyreiniol, wedi’i ddiffinio gan lôn sy’n arwain o Heol y Bont-faen (North Morgan Street erbyn hyn).

Gwneir y cyfeiriad papur newydd cynharaf at y Barley Mow ym mis Ebrill 1852, a oedd yn cael ei feddiannu gan William Thomas. Erbyn mis Ebrill 1854, hysbysebir yr adeilad i’w osod:

‘I’w osod ac i fynd i mewn iddo ar unwaith, y dafarn dwy drwydded honno o’r enw’r Barley Mow Inn, Treganna, hanner milltir o Gaerdydd, Sir Forgannwg. Mae’r adeilad yn cynnwys Tŷ, Stabl, Bragdy, Gardd, a thua phedair erw o dir. Rhoddir rhesymau boddhaol am adawiad y tenant presennol. Gwnewch gais ar y safle, neu i Wm. Thomas Salutation Inn, Caerdydd; neu i Mr W. Williams, 40 Stryd Fawr, Casnewydd.’

Cafodd yr adeilad ei osod eto ym mis Awst 1870.

Gellir gweld trefniant y Barley Mow Inn ar fap 1880 yr AO (a arolygwyd ym 1887). Mae’r Dafarn yng nghornel Heol y Bont-faen (dwyrain) a North Morgan Street, gyda chwrt i’r cefn wedi’i amgylchynu gan adeiladau gwasanaeth – mwy na thebyg y stabl a’r bragdy a grybwyllwyd ym 1854. Ceir rhes o adeiladau i’r gorllewin sy’n wynebu Heol y Bont-faen. Ym mis Medi 1854, disgrifir y rhain fel:

‘… 3 tŷ annedd ac adeilad sylweddol wedi’u hadeiladu’n dda… yn ffinio â Thafarn Barley Mow, sy’n cynnwys 5 ystafell, a gardd furiog ardderchog ynghlwm wrth bob un; yn cael ei ddal ar brydles o dan y Capten Morgan, am y tymor sydd heb ddod i ben o 98 mlynedd’.

Mae’n ymddangos bod gweddill y bloc gwag yn dir agored gyda choed a llwybrau. Mae’n debyg ei fod yn cynnwys y pedair erw hynny a nodwyd ym 1854. Nid yw’n glir beth yw’r grŵp o bedwar adeilad i’r de, er y soniwyd am felin lifio yn ‘Barely Mow Lane, Treganna’ a oedd yn eiddo i’r Slip Sawmills Company Ltd ym 1888 a 1893.

Ym 1885, cyflwynir cynlluniau ar gyfer ailadeiladu Tafarn Barely Mow, yn ôl dyluniadau’r pensaer enwog JP Jones.¹ Adeiladwyd y fangre newydd hon ym 1887 o’r enw The Royal Exchange. Gellir ei weld ar fap 915 yw AO, gan feddiannu’r un lleoliad cornel â’i ragflaenydd. Mae’r ardal ehangach hefyd wedi’i datblygu’n llwyr erbyn y cyfnod hwn, gan gynnwys safle’r hen adeiladau hynny yn yr iard gefn.

Gwnaed estyniad i’r toiledau ym 1954, pan oedd Bass Radcliffe & Gretton Ltd yn berchen ar yr adeilad. Nid yw’n glir ar hyn o bryd pryd y caeodd y Royal Exchange ei drysau, ond roedd yn Robin’s Bar a Diner yn 2008, yn KC’s Bar yn 2009, yn U Diner Oriental Cuisine yn 2012, yn Sultan Grill House yn 2014, yn Dubai Nights yn 2017, yn Thai Smile yn 2019, ac yn Dunbai Night yn 2020.

Collwyd yr holl ffenestri dalennog pren rhwng mis Hydref 2009 a mis Awst 2011.

 

¹ Roedd John Price Jones (1851-1893) yn gyfrifol am nifer o adeiladau nodedig yng Nghaerdydd gan gynnwys Siop Adrannol GII Howells* (rhan), Adeilad GII y Royal Bank of Scotland yn Stryd Bute, 10 Sgwâr Mount Stuart GII, Adeiladau GII y Farchnad yn 5-7 Heol Eglwys Fair, Tafarn y Borough Rhestredig GII, y Royal Hotel GII yn Heol Eglwys Fair, Elgin House GII yn Heol Eglwys Fair, Arcêd y Stryd Fawr GII (gyda T Waring), warysau GII yn 10 ac 11 Lôn y Felin, Arcêd Wyndham GII a llawer mwy o adeiladau heb eu rhestru yn y ddinas.

Disgrifiad

Mae’r Royal Exchange yn hen dafarn drillawr mewn lleoliad amlwg ar gornel Heol Ddwyreiniol y Bont-faen a North Morgan Street. Fe’i ffurfir o garreg Pennant mewn haen ac wedi’i haddurno’n gyfoethog â thriniaethau carreg nadd.

Mae’r brif fynedfa i’r gornel, gydag architraf llydan. Mae mynedfa eilaidd i’r dwyrain yn lled dwbl, wedi’i fframio gan golofnigau sy’n cefnogi pen cylchrannol gyda cherfiad cerfwedd deiliog a maen clo anarferol o fawr.

Mae baeau yn y prif weddau’n cael eu nodweddu gan bilastrau carreg plaen haenog sy’n dringo uchder llawn yr adeilad.

Mae gan y ffenestri fyliynau carreg ar ffurf colofnigau gyda chapanau a gwaelodion deiliog yn cynnal pennau ffenestri bwaog. Mae ffenestri oriel bwâu teiran uchder dwbl i’r gogledd uchaf a’r dwyrain, trefniant a adlewyrchir hefyd yn y gornel amlwg. Mae baeau allanol y ddwy wedd yn cynnwys ffenestri pâr.

Ceir talcen carreg (gyda llythrennau cerfiedig ac acroteriwm deiliog) ar ben y gornel amlwg. To llechi ar oleddf â thalcen slip i’r gornel a’r talcen.  Mae toeau ar oleddf a thoeau talcen slip crwn i’r ffenestri oriel hanner crwn. Pibellau dŵr glaw haearn bwrw.

Mae ychwanegiadau unllawr diweddarach yn llenwi’r safle i’r cefn bron yn llwyr.

Mae’r holl ffenestri dalennog gwreiddiol wedi’u colli, gyda’r rhan fwyaf yn cael eu disodli gan ffenestri uPVC rhwng mis Hydref 2009 a mis Awst 2011.

Rheswm

Hen dafarn mewn lleoliad amlwg wedi’i haddurno’n helaeth a ddyluniwyd gan un o benseiri mwyaf uchel ei barch Caerdydd. Gwerth Esthetig a Hanesyddol sylweddol.

Bu tafarndy ar y safle hwn ers o leiaf 1852. Adeiladwyd y Royal Exchange ym 1887. Er iddi gau tua diwedd yr 20fed ganrif, mae dros ganrif o wasanaeth yn rhoi Gwerth Cymunedol sylweddol i’r adeilad.

Cyfeirnodau

Archifau Morgannwg

 

BC/S/1/4924

Ailadeiladu Barley Mow, Barley Mow, Heol y Bont-faen

1885 – Pensaer: J P Jones – Datblygwr: Mrs Drysdale

1 cynllun, dim gweddluniau

BC/S/1/9350

Ailadeiladu Gweithdai, Barley Mow Lane (aneglur lle mae hyn – Treganna o bosib)

1893 – Pensaer: Anhysbys – Datblygwr: Mr Hill

1 cynllun, dim gweddluniau

BC/S/1/44231

Estyniad i Doiledau, Gwesty’r Royal Exchange, Heol y Bont-faen

1954 – Pensaer: dd/b – Datblygwr: Bass Radcliffe & Gretton Ltd.

1 cynllun, gan gynnwys gweddluniau

Delweddau ychwanego

Postiwyd ar Mawrth 11, 2024.