34 Tafarn Y Pantmawr

Hanes

Er bod cyfeiriad at ‘Pantmawr Bach, yn yr Eglwys Newydd’ mewn arolwg o Ystâd Tŷ Llandaf Thomas Edwards ym 1776,¹ mae map Budgen 1811 yn dangos ffermdy o’r enw ‘Pantwyn Mawr’ yn yr un lle ag y mae’r adeilad heddiw.

Mae’r eiddo yn llawer cliriach o fewn dogfennau degwm 1840, lle mae’n cael ei nodi’n ‘Pantmawr’ a’i gofnodi fel fferm 72 erw, ym mherchenogaeth Syr Charles Morgan 2^ail Farwnig² (ac yn cael ei feddiannu gan Alexander Jones) Dangosir y tŷ i’r gogledd-ddwyrain o glostir y ffermdy yn yr un lleoliad/aliniad â heddiw, gydag adeilad allanol i’r de-ddwyrain yn wynebu’r ddreif.

Erbyn 1875 mae ffurf cynllun y tŷ wedi newid ychydig, ac mae’r adeilad allanol wedi’i adleoli, i’r clostir bach ar ochr dde’r ddreif.

Mae’r trefniant cyffredinol hwn yn parhau i ganol yr ugeinfed ganrif (gweler map 1961 yr AO), er bod nifer yr adeiladau allanol yn cynyddu yn y gogledd-ddwyrain rhwng 1898 a 1915.

Collwyd yr adeiladau allanol hyn ar ôl 1961 (mae’n debyg pan droswyd yr adeilad yn dafarn) a heddiw gellir sylwi ar eu hôl troed o hyd o fewn creithiau ar yr ardal barcio fawr sy’n dal i ddiffinio llawer o hen gwrtil y ffermdy.

Yn ôl Brew Wales: “Mae’r Pantmawr wedi’i osod yn ei thiroedd helaeth ei hun ac mae rhannau o’r adeilad carreg hwn yn dyddio’n ôl i 1828, er iddo gael ei ailadeiladu ym 1898 a dim ond yn ddiweddar y cafodd ei adnewyddu. Yn wreiddiol, ffermdy ac adeiladau fferm cysylltiedig oedd yr hen adeiladau, a adeiladwyd o garreg frasnadd. Daeth yr eiddo’n dafarn ym 1960 pan adeiladwyd yr ystâd leol.”

Ni ddaethpwyd o hyd tystiolaeth bendant i gefnogi’r hawliadau hyn eto, ac eithrio ar gyfer y dyddiad ailadeiladu sy’n deillio o garreg dyddiad yn y talcen dwyreiniol.

¹ Gweler Archif Morgannwg cyf: DXGC123.

² Yn Nhŷ Tredegar.

Disgrifiad

Mae Tafarn y Pantmawr o fewn ynys faestrefol, lle roedd cynllun y tai cyfagos wedi’i ddiffinio’n glir gan ei bresenoldeb o fewn y dirwedd. Saif y dafarn (yr hen ffermdy) o fewn cwrtil mawr – maes parcio tarmac erbyn hyn (sy’n dal i ddiffinio llawer o gwrtil yr hen dyddyn), gyda’r ddreif o ffordd Tyla Teg yr hyn sy’n weddill o’i llwybr mynediad hanesyddol o Heol Pant-mawr.

Mae prif ran y Dafarn yn adain ddeulawr â thri bae, sy’n ymestyn tua’r de-de-orllewin, gydag adain berpendicwlar i’r cefn (wedi’i osod yn is ond hefyd yn cynnwys dau lawr). Mae gan y wedd flaen ddrws mynedfa canolog, gyda ffenestri uPVC modern drwyddi draw. I’r llawr cyntaf, mae gan y ffenestri dalcennau ac maent yn torri trwy linell y bondo.

Mae estyniad deulawr pellach i’r gorllewin (wedi’i osod ychydig yn is) ac estyniad adeilad unllawr i’r dwyrain, y ddau ar yr un echelin. Mae carreg ddyddiad o fewn y talcen dwyreiniol yn nodi ‘Rebuilt 1898′. Toeau talcen ar oleddf sydd i’r adeilad, wedi’u gorchuddio â llechi. Mae cyrn simneiau i ddau ben y brif adain wedi’u ffurfio o frics llwydfelyn gyda brics coch addurnol wedi’u gosod yn lletraws, fel corbelau i gynnal y corun.

Mae estyniadau unllawr bach modern â thoeau gwastad i’r cefn.

Rheswm

Mae gan y safle hanes hir, un a ddechreuodd pan oedd yn dyddyn yn y 18fed ganrif (os nad ynghynt). Nid yw swm y ffabrig sydd wedi goroesi o’r gwaith ailadeiladu ym 1898 yn glir, ond dywedir bod rhannau o’r adeilad yn dyddio o 1828. Gwerth Hanesyddol

Wedi cael ei ddefnyddio fel tafarn ers c.1960; mae gan yr adeilad werth cymunedol hefyd.

Cyfeirnodau

Dim i’w ganfod

Delweddau ychwanego

Map Degwm 1840