31 The Butchers Arms

Hanes

Mae’r cyfeiriad papur newydd cynharaf at y sefydliad yn dyddio o fis Medi 1869, pan roddwyd trwydded newydd ar gyfer un tŷ cwrw i ‘Thomas Williams, Butcher’s Arms, Treganna.’

Mae ei henw braidd yn doponymaidd, gyda’r dafarn wrth ymyl yr hen farchnad wartheg a lladd-dai, a oedd ychydig i’r gorllewin ar un adeg.

Er nad yw’n cael ei farcio’n benodol fel tafarn, mae adeilad ar y safle ar fap cyntaf yr AO o 1886 (arolygwyd 1875-81).

Ym 1890, cyflwynodd y pensaer Alex T. Hopkins o Gaerdydd gynigion i estyn y safle. Erbyn yr adeg honno, mae’r llain gornel yn glir i bob golwg ac mae’r tŷ cwrw wedi’i gadw ar gyfer y tŷ teras ar ochr dde’r prif adeilad a welir heddiw (a oedd yn cynnwys Bar, Ystafell Smygu, Ystafell Dap a Chegin ar y llawr gwaelod, gydag ystafelloedd gwely uwchben). Ym 1890 codwyd yr adeilad cornel presennol, gyda bar cornel a chegin newydd yn y cefn. Cynigiwyd ystafelloedd gwely ac ystafell eistedd newydd ar gyfer y llawr cyntaf. Roedd gan yr iard gefn stabl, estyniad gyda chegin gefn, toiledau a phwll tail.

Estynnwyd y stablau i’r iard gefn fach ym 1902.

Gwnaed newidiadau pellach ym 1948.

O ystyried y cynllun heb ei newid a’i hoedran cymharol gynnar, gwnaed cais rhestru mannau i Cadw yn 2023.

Disgrifiad

Mae’r adeilad ar ffurf L fras, mewn lleoliad amlwg ar gornel Heol Llandaf a Market Place yn Nhreganna.

Mae prif ran yr adeilad yn cynnwys dau lawr wedi’u hadeiladu mewn carreg Pennant gyda chonglfeini carreg. Mae cornel fynedfa ffasedog i’r gyffordd. Mae agoriadau wedi’u haddurno â chonglfeini brics llwydfelyn gyda chiliau a phennau carreg. Mae ffenestri a drysau ar y llawr gwaelod â bwâu Gothig, gyda mowldinau capan addurnedig. Mae gan ffenestri’r llawr cyntaf fwâu carreg gwastad gyda mowldinau addurnol. Mae ffenestri dalennog pren gwreiddiol wedi goroesi trwy’r adeilad cyfan – mae’r rhai ar y llawr gwaelod yn cynnwys cwarelau petryal plwm gyda paneli lliw ‘Brains’. Mae’r to talcen slip wedi’i orchuddio â llechi Cymreig. Yn y cefn, mae wal derfyn uchel â gatiau yn amgáu’r iard, a ffurfiwyd hefyd mewn carreg Pennant gyda thriniaethau brics llwydfelyn, llin-gwrs brics coch a chapanau pileri carreg. Mae rhan agored y wedd ogleddol wedi’i rendro ac mae’n cynnwys ffenestri dalennog pren teiran cain.

Yr adain ogleddol yw’r hen dŷ cwrw, sy’n ymestyn ar hyd Heol Llandaf, wedi’i osod yn ôl o’r ffordd ac yn ffurfio rhan o’r teras. Hefyd wedi’u rendro mae’r ffenestri dalennog pren (wyth dros wyth ar y llawr gwaelod ac wyth dros ddau ar y llawr cyntaf).

Rheswm

Adeilad cornel amlwg wedi’i addurno’n gyfoethog sydd wedi cadw nodweddion. Mae’r tŷ cwrw cynharach yn parhau gerllaw. Gwerth Esthetig a Hanesyddol. Mae tua 150 mlynedd o wasanaeth yn rhoi Gwerth Cymunedol sylweddol i’r adeilad.

Cyfeirnodau

Archifau Morgannwg

 

BC/S/1/871

System ddraenio tafarn, Butchers Arms, Heol Llandaf

1877 – Pensaer: J P Jones – Datblygwr: S Francis

1 cynllun, dim gweddluniau

BC/S/1/7784

Estyniad i westy, Gwesty’r Butchers Arms, Heol Llandaf

1890 – Pensaer: A T Hopkins – Datblygwr: J Lehnter

1 cynllun, dim gweddluniau

BC/S/1/14749

Estyniad i stablau, Gwesty’r Butchers Arms, Heol Llandaf

1902 – Pensaer: Anhysbys – Datblygwr: J Zehnter

1 cynllun, dim gweddluniau

BC/S/1/37728

Newidiadau i’r dafarn, Butchers Arms, Heol Llandaf

1948 – Pensaer: I Jones & J Bishop – Datblygwr: S A Brain & Co Ltd

2 gynllun, dim gweddluniau

Delweddau ychwanego

Postiwyd ar Mawrth 6, 2024.